Antik Çağ Mimarisi: Tapınak Mimarisi ve Tapınak Planları
Tapınak mimarisi antik dönem içerisinde üzerinde en fazla
emek harcanmış konulardan birisidir. Bunun sebebi, dini inançla ilgili bir yapı
olmalarının yanı sıra; aynı zamanda, bu yapıların propaganda amacıyla devlet
otoriteleri tarafından da kullanılmalarıdır. Bilindiği üzere tapınakların
içerisine sadece din görevlileri girebiliyordu bundan dolayı da tapınakların iç
tasarımları, karşımıza sade olarak çıkmaktadır. Ancak tapınakların dış
cepheleri zaman içerisinde olabildiğince gösterişli yapılmaya başlanmıştır ve
bu durum kentler arası bir rekabet konusu da olmuştur. Yine bilindiği üzere
antik çağ içerisindeki her kentin bir tapınağı mutlaka vardır. Öyle ki bu
tapınaklar şehrin merkezini oluşturur ve kent planlaması da bu merkeze göre
ayarlanırdı. Örnek vermek gerekirse; bir kentin ana caddeleri mutlaka tapınağın
olduğu kutsal alandan geçerdi. Bir diğer örnek ise kentin alışveriş yerleri
olan kısımlar yine tapınak alanına yakın bir konumda yapılırdı. Günümüz
dünyasındaki önemli ibadet alanlarını ve çevresindeki yol, dükkan ve benzeri
yapıları gözünüzün önüne getirin, bugün olduğu gibi geçmiş dönemler içerisinde de din turizmi önemli bir yer tutmaktadır.
Tapınaklar genelde sınırları bir duvar ile belirlenmiş
kutsal alanın (bu alana temenos denir) içine inşa edilirdi. Yunan tapınakları
olasılıkla eski yakın doğu medeniyetlerinden etkilenilerek yapılmaya
başlanmıştır. Tapınak inşasının gelişimi yine çok tanrılı dinlerdeki figürlerin, insanlaştırılmasıyla paralellik göstermektedir. ( tapınağın içinde inanılan
tanrının ya da tanrıçanın kült heykeli olurdu.)
M.ö. 10. Yüzyıl ile yunan tapınaklarının taslak olarak
karşımıza çıktığını biliyoruz. Ama yazının başında belirttiğim gibi daha
gelişmiş tapınak mimarisi (kent merkezli tapınak inşası), ortaya m.ö. 8. ve m.ö. 7. Yüzyıllarda çıkmaya
başlamıştır. Bundaki önemli etken kent devletlerinin gelişimidir.
İlk başlarda Tapınak planı dikdörtgendi. Eski Yunan
tapınaklarının ana mekânları, megaron denilen formdan esinlenilmiş olabilir.
Tapınak mimarisini oluşturan temel yapı elemanları ve sütunlar, başta ahşaptandı ancak zaman içerisinde teknoloji
ve teknikteki gelişmeler ile birlikte taş mimariye geçilmiştir. Taş mimari
ayrıca yapının daha dayanıklı ve gösterişli olmasını sağlamaktaydı. Tapınağın
etrafının sütun dizisiyle çevrilmesi dış cepheyi görsel bakımdan zenginleştiren
bir eklemeydi. Bununla ilgili elimizdeki bir diğer bilgi ise; ilk tapınım
alanlarının orman veya dağ gibi mistik ve gizemli yerlerde olması, ve bu
gizemli havayı verebilmek için sütun dizilerinin kullanılmasıdır. Zaman içinde
tapınağın dış cephesi çeşitli heykeltıraşlık eserleri, dekorasyon bezemeleri,
boyalar ve mimari süslemelerle daha şatafatlı bir görünüme büründü. Hatta bir
başka yazımızın içeriği olacak olan dor, ion, korinth gibi farklı mimari
üslupların oluşmasına katkıda bulundu.
Eski Yunan tapınaklarının mimari bölümleri şu şekildedir:
 |
| Tapınak Bölümleri |
Stylobat: Tapınağın oturduğu, son merdivenin üzerinde oluşan
düzlem.
Anta: Tapınak duvarlarının sonlandığı duvar ucu. Üstteki resimde A harfi ile gösterilmektedir.
Naos (Cella-Sella): Tapınağın adına inşa edildiği tanrı ya
da tanrıçanın heykelinin (kült heykeli) bulunduğu mekan.
Pronaos: Anta uçları ile giriş arasındaki bölümdür.
Opisthodomos: Bazı tapınaklarda olup bazılarında olmayan; naosun arkasında bulunan mekân.
Pteroma: Tapınağın naos duvarı ile sütunları arasında kalan
alan, koridor.
Tapınak Planları ise şu şekildedir:
MEGARON: En basit tapınak tipidir. Dikdörtgen
planlıdır. Girişi dar taraftan olur. Bir ev tipi olarak düşünülüyor.
HENOSTYL İN ANTİS: Ante duvarları arasında bir tane
sütun bulunan tapınak tipidir.
 |
| HENOSTYL İN ANTİS |
TEMPLE
İN ANTİS: Megaron planına ek olarak, ön cephedeki anteler arasında iki adet sütun
bulunan tapınak plan tipidir.
 |
| TEMPLE İN ANTİS |
AMPHİSTYLOS:
Tapınağın hem ön hem arka cephesindeki ante duvarları arasında ikişer adet sütun
bulunan plan tipidir.
 |
| AMPHİSTYLOS |
PROSTYLOS:
Ön cephede sütun sırası bulunan plan tipidir. Antelerin ön kısmında da sütun
yer almaktadır. Anteler normalden kısadır.
 |
| Tetrastil prostylos |
1. Tetrastil prostylos: Ön cephede 4 sütun olursa
2. Heptastil
prostylos: Ön cephede 6 sütun olursa
3. Antastil
prostylos: Arka cephede 6 sütun olursa
AMPHİPROSTYLOS:
Tapınağın hem ön hem de arka cephesinde sütun sırası bulunan plan tipidir.
 |
| AMPHİPROSTYLOS |
PERİPTEROS: Tapınağın çevresinin baştan başa tek sıra sütun sırasıyla çevrelendiği plan tipidir. Sütun ile yan duvarlar arasındaki mesafe, iki sütunun arasındaki mesafeye denktir.
 |
| PERİPTEROS |
PSEUDO PERİPTEROS: Cellayı çevreleyen sütunların, cella duvarları üzerine yarım sütunlar halinde bitiştirilmesiyle, sanki peripteros görünümü varmış gibi olan plan tipidir.
 |
| PSEUDO PERİPTEROS |
DİPTEROS: Tapınağın çevresinin iki sıra sütun sırasıyla çevrelendiği plan tipidir. Dış sütun sırası ile cella duvarları arasındaki uzaklık, iki sütun arasındaki mesafenin iki katına eşittir.
 |
| DİPTEROS |
PSEUDO
DİPTEROS: Dipteros plan tipindeki çift sıra sütun sırasından, içteki sıranın
kaldırılıp yerinin boş bırakılması ile dipteros görünümü verilen plan tipidir.
 |
| PSEUDO DİPTEROS |
MONOPTERAL: Sütunlarla çevrili fakat cellasız yuvarlak planlı tapınaktır.
THOLOS:
Yuvarlak planlı çift sıra sütun sıralı, içinde cellası bulunan plan tipidir.
 |
| THOLOS |
Yorumlar